آموزش مهارتهای گروهی
آموزش گروهی مهارتهای هیجانی، اجتماعی و شناختی به کودکان مبتلا به آسپرگر و اتیسم با عملکرد بالا
کودکان مبتلا به اتیسم با عملکرد بالا، اغلب دیرتر تشخیص داده میشوند زیرا که نشانه‌های اتیسم با درجه کمتری در آنها تظاهر میکند. بر این روال، آنها ممکن است به موقع، آموزش خاص دریافت نکنند. شناخت زودرس و قرارگیری در گروه آموزشی، این امکان را برای کودکان فراهم میکند که ضمن آموختن و تمرین مهارتها، تجربه‌های اثربخش با همسالان خود داشته باشند.
آموزش مهارتهای زندگی به کودکان به ویژه در قالب گروهی از سال ۱۹۹۵ توسط یونیسف و سازمان جهانی بهداشت در سطح گستردهای پیشنهاد و اجرا شده و شماری از پژوهشهای داخلی و خارجی، اثربخشی این نوع آموزشها را گزارش کردهاند.
پس از تحقیق تقوی، پوراعتماد، طهماسیان و فتی (۱۳۸۷) در زمینه تاثیر اجرای برنامه آموزش گروهی مهارتهای زندگی بر هوش هیجانی و اجتماعی، طراحی و تدوین این بسته آموزشی ویژه کودکان مبتلا به آسپرگر و اتیسم با عملکرد بالا در مرکز ساماندهی درمان و توانبخشی کودکان اتیستیک انجام شد. این بسته آموزش گروهی با هدف پرورش مهارتها با توجه به نیازهای خاص این کودکان تدوین شده و شامل سه بلوک هیجانی (Emotional)، اجتماعی (Social) و شناختی (Cognitive) است.
زمینه نظری و اجرایی این آموزش بر پایهی رویکرد روانشناسی مثبت نگر است و بر غنیتر کردن تواناییها و ظرفیتهای آشکار و پنهان کودکان تاکید دارد. در کنار آشنایی دقیق با ماهیت اختلال اتیسم و واقعیتهای مرتبط با آن، توجه به قابلیتهای قابل رشد کودک مبتلا به اتیسم و لذت بخش کردن آموزش برای آنها بسیار مهم است. تجربه موفقیتآمیز این کودکان در پرورش مهارتها و لذت بردن از مشارکت و تعامل با گروه همسالان، دریچهای از امید به روی خانواده و تیم آموزشی و درمانی میگشاید.
در این آموزش گروهی، تاکید بیشتر مربیان بر تشویق رفتاری است. در سیستم تشویقی جلسات از جدول ستاره‌ها استفاده میشود و در پایان کلاس، با توجه به تعداد ستارههای کسب شده، کودکان جوایزی دریافت میکنند. آموزش غیرمستقیم به کودک کمک میکند تا در فضایی خوشایند و نسبتا آزاد به یادگیری، کشف و تمرین بپردازد. تکنیکها و روشهای هنردرمانی (Art Therapy)، که در جریان کار گروهی مورد استفاده هستند، با توجه به هدف آموزشی هر فعالیت و قابلیت اجرا در گروه خاص، انتخاب میشوند. روشهای اجرایی در این بسته آموزش گروهی شامل بازی، داستان و قصهگویی، نمایش، موسیقی، نقاشی و رنگآمیزی، کار با خمیر و گل، کلاژ، کاردستیهای خلاقانه و … است.
روند ارائه و تمرین فعالیتها به صورتی است که سیری تدریجی را از فعالیتهای ساده و آسان به سوی فعالیتهای پیچیده و دشوارتر طی میکند. یادگیری در مراحل ابتدایی بیشتر با استفاده از ابزارهای عینی و قابل مشاهده توسط کودکان انجام میشود و در گذر جلسات، این یادگیری به شکل انتزاعی هم گرایش پیدا میکند.
برای پیوند بیشتر کودکان با فعالیتهای گروه و جلب توجه دقیقتر آنها از تصاویر نمادین برگرفته از شیوه PECS برای معرفی برنامه هر جلسه استفاده میشود. سودمندی مهم در استفاده از این تصاویر این است که کودکان، زمان بندی و توالی منظم را هم در کلاس، تمرین میکنند. به عبارت دیگر کودکان متوجه میشوند که هر فعالیت در مدت زمان مشخصی انجام میشود و با اتمام فعالیت، تمرکز روی کار بعدی خواهد بود.
به منظور هماهنگی نسبی اعضای هر گروه و بررسی سطح توانایی و مهارتی، از بین کودکان مبتلا به اتیسم با عملکرد بالا، ارزیابی و سنجش کلی انجام میشود تا کودکان در گروههای متناسب خود قرار گیرند و از تعامل با گروه، بیشتر بهره ببرند.
سه مرحله آموزش گروهی به ترتیب ارتقاء مهارتهای هیجانی، اجتماعی و شناختی را در بردارند. توجه به مهارتهای حسی-حرکتی و کلامی نیز از اهدافی هستند که در خلال برنامهها به آنها پرداخته میشود. هرچند این مهارتها همپوشی زیادی با هم دارند، پیگیری آنها در بلوکهای مجزا موجب یادگیری عمیقتر میشود.
- بلوک هیجانی: در این مرحله ضمن آشنا کردن اولیه کودکان با فضای گروه و ارتباط با اعضا، هیجانهای مهمی را که کودک در زندگی روزمره با آن سروکار دارد آموزش داده میشود. شادی، غم، ترس، خجالت و عصبانیت از جمله این هیجانها هستند.
- بلوک اجتماعی: یادگیری قواعد اجتماعی، برقراری مناسب ارتباط، رعایت نوبت و صف، تعامل و بده بستانها، مشارکت و همکاری در گروه، توجه به دیگران و … از اهداف مهم این مرحله هستند. هیجانهای آموخته شده در بلوک قبلی نیز در قالب موقعیتهای کاربردی اجتماعی مورد توجه قرار میگیرد.
- بلوک شناختی: مسائل شناختی و فکری کودکان مبتلا به اتیسم در راستای سه موضوع بنیادی نظریه ذهن(Theory of Mind)، عملکرد اجرایی(Executive Function) و انسجام مرکزی(Central Coherence) لحاظ میشود
برای همگامی بیشتر خانواده، اهداف و فعالیتهای هرجلسه برای والدین نیز توضیح داده میشود.
این بلوکها ترجیحا به ترتیب پس از اتمام دوره آموزشی انفرادی به کودکان ارائه میشود تا برای ورود به مدرسه آمادگی داشته باشند. البته برای آن دسته از کودکانی که بدون گذراندن این دورهها وارد مدرسه شده و در روابط اجتماعی مشکلات جدی دارند، شرکت در این دورهها میتواند مفید باشد.
آموزش گروهی مهارتهای هیجانی، اجتماعی و شناختی به کودکان مبتلا به آسپرگر و اتیسم با عملکرد بالا «بلوک اول: مهارتهای هیجانی»:
مهارت و درک و بیان هیجانات از ماه‌های نخست زندگی قابل پیگیری است. نوزاد از طریق هیجانها، دنیای اطرافش را درک کرده و همچنین تجارب درونی خود را به دیگران و محیط ابراز میکند. پژوهشها حاکی از آن است که افراد مبتلا به اتیسم در مهارتهای هیجانی، مشکلات شایان توجه دارند.
نقص در ادراک و تشخیص هیجانها در کودکان مبتلا به آسپرگر و اتیسم با عملکرد بالا، موجب بروز مشکل در روابط اجتماعی و حیطههای شناختی میشود. اگر کودک قادر نباشد هیجانهای درونی خود را به درستی تشخیص دهد و یا آنها را به صورت مناسب ابراز کند، مشکلات جدی در بیان خواستهها و شرایط خود خواهد داشت. این ضعف به نوبه خود، زمینهساز اشکالات فراوان در تعاملات اجتماعی و برقراری ارتباط با دیگران است.
به جز شناخت و ابراز هیجانهای خود، کلید اساسی در برقراری ارتباط با دیگران، فهم عواطف، افکار و شرایط آنهاست. در اختلالات طیف اتیسم، مشکلی شناختی با عنوان نقص در نظریه ذهن(Theory of Mind) مطرح است که باعث می شود کودک نتواند دیدگاه و منظر خود را از دیگران متمایز کند. این موضوع با درک نکردن حالت چهره افراد و پیامهای کلامی و غیرکلامی آنها مرتبط است. با توجه به این مطلب، واکنشهایی که کودک به دیگران نشان میدهد متناسب نیست. کودکی که احساسات و شرایط دیگران را به خوبی متوجه نمیشود، احتمالا “همدلی” مناسبی نخواهد داشت و در مواردی که مستلزم ابراز واکنش مرتبط با شرایط است این کودک با بیتفاوتی از موضوع میگذرد. از سوی دیگر، ممکن است بدون در نظر گرفتن فواصل اجتماعی (میزان نزدیکی یا دوری، نسبت فامیلی یا آشنایی یا دوستی) رفتارهای نا خوش آیندی از او سر بزند. مثلا نوع برخورد و در آغوش گرفتن مادر و پدر با افراد غریبه برایش تفاوتی نداشته باشد.
بر مبنای پژوهش تقوی، باقریان، پوراعتماد و شفیعی، آموزش گروهی مهارتهای هیجانی به کودکان مبتلا به آسپرگر و اتیسم با عملکرد بالا میتواند باعث پیشرفت و اصلاح شناخت و ادراک هیجانی در آنها شود و این امر، زمینه بهبود رفتارها و واکنشها را در تعاملات اجتماعی فراهم میکند.
آموزش گروهی به کودک کمک میکند تا ضمن آشنایی عمیقتر و کاربردی با مفهوم هیجان، تجربهای عملی در کنار همسالان و زیر نظر مربیان داشته باشد. با توجه به اینکه مهارتهای هیجانی در سطح گستردهای با حیطههای اجتماعی و شناختی در ارتباط هستند، آموزش هیجانی به عنوان پیش نیاز سایر مهارتها مطرح است و در اولین بلوک آموزش گروهی مد نظر قرار گرفته است.
علاقهمندی به کلاس و سایر اعضا، از ارکان مهمی است که کودک را به حضور در این جلسات تشویق میکند. اگر کودک در فضای جلسات، احساس شادی و آرامش داشته باشد، یادگیری بهتر و مؤثرتر خواهد بود. از این رو، در جلسات ابتدایی آموزش گروهی، هیجان “شادی” در اولویت قرار میگیرد و برنامهها در جهت کاهش مقاومت کودکان و ایجاد فضایی امن و شاد، طراحی میشود. با توجه به قالب اجرایی این بسته آموزشی که استفاده از شیوههای هنردرمانی است (رجوع به بروشور آموزش گروهی مهارتهای هیجانی، اجتماعی و شناختی) فعالیتهای لذت بخش و مبتنی بر هنر خلاق به کودکان ارائه میشود. بازی، نقاشی، کاردستی، موسیقی، کلاژ، داستان و نمایش قالبهای اجرایی خوشایندی برای کودکان در این جلسات هستند که اهداف آموزشی و علمی در آنها لحاظ شده است.
تأکید اصلی این برنامه بر تشویق کودکان و کمک به شکوفایی استعدادهای آنهاست و در این راستا از ستارههای تشویقی و جایزه به تناسب استفاده میشود.
هیجانهای مهمی که در روند این دوره مطرح میشوند شامل شادی، غم، عصبانیت، ترس، خجالت، تعجب و بی حوصلگی هستند و در کنار آنها مفهوم بیتفاوتی نیز معرفی میشود. روند آموزش از شناخت هیجانها در تصاویر آغاز میشود و سپس ابراز هیجان و فهم حالات چهرهای دیگران با کمک الگوهای آموزشی تمرین میشود. این شناخت با ادراک محتوای هیجانی در داستانها و شرایط مختلف تکمیل میشود. پس از آشنایی با مفهوم هیجانها و تشخیص آنها در خود و دیگران، ابراز هیجانها و واکنشها و رفتارهای متناسب مورد توجه قرار میگیرد. مهارت مدیریت هیجانی، مستلزم درک موقعیت و انجام رفتارهای بجا و مناسب است که نیاز به فهم درست و تمرین متوالی دارد. در بسیاری از موارد، تنظیم و مدیریت هیجانی با توانایی حل مسئله نیز مرتبط است که در روند آموزش گروهی در همه بلوکها به به آن توجه میشود.
به دنبال آشنایی با هیجانها و بازشناسی آنها در زمینههای مختلف، کودک با فواصل اجتماعی و میزان مناسب بروز احساس و هیجان در شرایط مختلف در قالب بازی و نمایش آشناتر خواهد شد. فواصل اجتماعی از روابط نزدیک با اعضای خانواده تا رابطه با دوستان، مربیان، همسایه، فامیل و روابط دورتر با افراد غریبه مورد بررسی قرار میگیرد.
آموزش هیجانی به شکل گروهی، مقدمه خوبی برای یادگیری تعاملات و مشارکت مؤثر و در نظر گرفتن قواعد در بلوک اجتماعی است. خلاصهای از مبانی آموزشی، اهداف جلسات و شیوههای آموزش در هر جلسه به والدین نیز ارائه میشود تا این تجربه آموزشی به صورت هماهنگ با جلسات آموزشی در خانواده هم به پیش برود.